Sandew Hira, 4 januari 2019

In Suriname is het vraagstuk van nationalisme en culturele diversiteit onderwerp van discussie geweest in de tweede helft van de vorige eeuw. Dit artikel plaatst die discussie in een breder theoretisch kader vanuit het perspectief van Decolonizing The Mind.

Definities

Een belangrijk onderwerp in de theorie van DTM (Decolonizing The Mind) is het vraagstuk van de natie-staat en identiteit. Laat mij beginnen met enkele definities.

Onder staat versta ik het politieke apparaat dat een gemeenschap bestuurt binnen vastgestelde geografische grenzen. De bestuursvorm kan verschillende vormen aannemen zoals een dictatuur of een parlementaire democratie. Een cruciaal onderdeel van dit apparaat is het monopolie op het gebruik van geweld middels leger en politie.

Onder natie of volk versta ik een gemeenschap die gevormd is op basis van een gemeenschappelijke geschiedenis, taal en cultuur. Een gemeenschap kan verspreid leven in verschillende staten. Een staat kan verschillende gemeenschappen besturen.

Onder identiteit versta ik in dit verband de relatie tussen een individu en een gemeenschap met betrekking tot de mate waarin een individu zich deel voelt van een gemeenschap. Die relatie kan tot uitdrukking komen in hoe het individu het gemeenschapsgevoel tot uitdrukking brengt via taal, geschiedenis en cultuur.

Onder klasse versta ik een groep mensen met dezelfde relatie tot arbeid en productiemiddelen. Ik gebruik dus de klassieke Marxistische definitie waarbij in het kapitalisme het proletariaat de klasse is van mensen die geen productiemiddelen in bezit hebben en hun arbeid moeten verkopen, de bourgeoisie de klasse van de eigenaren van productiemiddelen die meerwaarde (arbeid) onttrekken aan het proletariaat en de petit-bourgeouisie die productiemiddelen in bezit hebben, maar zelf ook arbeid verrichten met die productiemiddelen (kleinere boeren). In de westerse sociologie wordt het begrip klasse gebruikt om een groep mensen aan te duiden met dezelfde kenmerken (bijv. inkomen of levensstijl).

Een natie-staat is een staat waarvan de gemeenschap uit één natie bestaat: één staat, één volk met een gemeenschappelijke geschiedenis, één taal, gemeenschappelijke waarden en normen, één cultuur (bijv. religie).

De discussie in Suriname

Zoals in veel gekoloniseerde landen kwam ook in Suriname een anti-koloniale beweging opgang die streed voor politieke onafhankelijkheid. Die beweging begon als een culturele beweging voor herwaardering van de Afro-Surinaamse cultuur en met name het Sranan Tongo, zowel in Nederland als in Suriname. In Nederland was de Vereniging Ons Suriname een belangrijk trefpunt. De onderdrukking van de Afro-cultuur en het racisme van witte Nederlanders en lichtgekleurde Afro’s naar zwarte Afro-Surinamers waren de motor achter de culturele beweging die herwaardering van de eigen taal en cultuur voorop stelde. Het leverde prachtige kunst en literatuur op met schrijvers als Bruma, Dobru, Trefossa en Koenders. Bruma zag in dat de culturele strijd alleen succesvol zou zijn als het gecombineerd werd met een politieke strijd voor onafhankelijkheid en een sociale strijd (vakbondsrechten). De Partij Nationalistische Republiek en de vakcentrale C’47 (PNR) zijn de uitkomst van zijn visie. De PNR was instrumenteel in de totstandkoming van de onafhankelijkheid.

Hoe zou een nieuwe onafhankelijke staat eruit zien? Bruma en de PNR waren anti-koloniaal vanuit de ervaringen van de Afro-Surinaamse gemeenschap. De multiculturele samenleving van Suriname telt meer gemeenschappen. Hoe verhoudt de Afro-gemeenschap zich in een nieuwe onafhankelijke staat tot de andere gemeenschappen?

Surinaamse intellectuelen die in Nederland opgeleid zijn hebben geen theoretische traditie zoals de Engelse en Franse kolonisator die hebben ingevoerd in het onderwijs. Theoretische verhandelingen over de aard van de natie-staat vinden we niet in de nationalistische beweging. Wel is er een praktisch adagium: de nationalisten streven naar de veredeling van de natie. Veredeling betekent verbetering in de mate waarop de samenleving “zuiver” is geworden. Wat betekent die zuiverheid? Dat iedereen zich Surinamer voelt en dus een Surinaamse identiteit koestert.

Wat houdt die Surinaamse identiteit in? Heel eenvoudig: één taal (Sranan Tongo), één cultuur (nationalisme) en één geschiedenis van kolonisatie (met name slavernij geschiedenis). Anders gezegd: de introductie van  het concept van de natie-staat.

Vanuit de Hindostaanse kant kwam er verzet tegen dit nationalisme met Jnan Adhin als intellectuele boegbeeld. Tegen het concept van de natie-staat bracht Adhin het concept van eenheid in verscheidenheid in: “Laat elke groep op de haar karakteristieke wijze, in actieve coöperatie en harmonie met andere groepen, het hare bijdragen tot de culturele en sociale opbouw van Suriname. Laat er geen eenvormigheid en eentonigheid zijn, doch eenheid in verscheidenheid!”

Het klonk mooi: eenheid in verscheidenheid. In de praktijk betekende het: “Laat me met rust. Jij doet jouw ding. Ik doe mijn ding. En verder vallen we elkaar niet lastig.”

Net zo min als het nationalisme geen antwoord had op de problemen met het concept van de natie-staat in een multiculturele samenleving, zo had Adhin ook geen antwoord op het probleem van de gevolgen van het kolonialisme voor de multiculturele samenleving van Suriname. Adhin was niet anti-koloniaal. Integendeel. Hij was uitgesproken pro-koloniaal. Zie mijn analyse van zijn standpunten.

The theoretische concept van de natie-staat

De meeste staten die zijn gevormd in de geschiedenis van de mensheid waren multiculturele staten. Eén staat bestuurde een gebied met meerdere naties. Het concept van de natie-staat is geïntroduceerd in Spanje in 1492 na de val van Granada. Zuid-Spanje met Granada als hoofdstad werd geregeerd door Moslim heersers sinds het begin van de achtste eeuw. In de politieke theorie van de Islam moet een natie die door Moslims werd geregeerd vrijheden garanderen voor niet-Moslims. Die theorie werd uitgewerkt in Verdrag van Medina die in 622 door de profeet Mohammed is opgesteld. Daarin werden voor Christen, Joden en andere geloofsgroepen. Het Verdrag legde vast dat niet-Moslims vrijheid van godsdienst hadden en dezelfde politieke en culturele rechten als Moslims.

Toen het Christelijke vorstenhuis van koning Ferdinand en Isabella op 2 januari 1492 het laatste bolwerk van de Islamitische staat veroverde introduceerden zij het concept van de natie-staat: één staat, één geloof en één cultuur. Jodendom en Islam werden verklaard tot verboden godsdiensten. Andersdenkenden werden gedwongen om zich te bekeren tot het Christendom.

Dat concept van de natie-staat werd overgedragen in de kolonisatie van de Amerika’s. De gekoloniseerde volkeren moesten zich bekeren tot het Christendom en zich de Christelijke cultuur eigen maken. Spaans moest hun taal worden.

Kolonisatie had grote gevolgen voor Europa. Kolonisatie was in het begin vooral een aangelegenheden van particuliere ondernemers met steun van de staat die zij controleerden. Zo was Suriname ruim een eeuw lang bezit van een particulier bedrijf, de Geoctroyeerde Sociëteit van Suriname. De aandelen waren in handen van een ander particulier bedrijf (De West-Indische Compagnie), de familie Sommelsdijck en de stad Amsterdam. Dat bedrijf runde een staat in Suriname van 1683 tot 1795. India was van 1750 tot 1857 in handen van de East India Company, een bedrijf dat o.a. handelde in drugs (opium). Zij inde belastingen, onderhield een leger en runde de staat. India en Suriname waren gedurende ruim een eeuw geen koloniën van een staat, maar van een particulier bedrijf.

De concurrentie tussen deze ondernemingen en de door hen gecontroleerde staten leidde veelvuldig tot oorlogen in Europa die ook in de koloniën werden uitgevochten. In dat proces vormden zich in Europa staten met één dominante taal en cultuur. Een dominante taal en cultuur betekende dat er wel andere talen en gemeenschappen waren, maar er één leidend was in de vorming van de identiteit en geschiedenis van een staat.

De PNR nam in haar anti-kolonialisme een Eurocentrisch concept over van de natie-staat en was daardoor gedoemd om te mislukken in het ontwikkeling van een beleid over hoe om te gaan met de verhouding tussen natie en staat in een multiculturele samenleving. Adhin kon geen alternatief bieden omdat hij vastgeroest zat in datzelfde Eurocentrisme en het concept van eenheid in verscheidenheid niet wist te koppelen met anti-kolonialisme.

Een DTM concept van de natie-staat

Verschillende denkers uit de niet-Westerse wereld hebben concepten ontwikkeld over de verhouding natie en staat. In zijn boek “How to read Confucius and other Chinese classical thinkers” legt de Chinese president Xi Jinping uit hoe hij de oude Chinese filosofen raadpleegt om het vraagstuk van natie-staat aan te pakken: “The Chinese understood the idea of ‘harmony in diversity’ long ago. Zuo Qiuming, a Chinese historian who lived 2500 years ago, recorded a few sentences about ‘harmony’ by Yanzi, a senior official of the State of Qi: ‘Harmony may be illustrated by soup. You have the water and fire, vinegar, pickle, salt, and plums with which to cook fish.’ ‘There is an analogy between sounds and flavors. There are the breath, the two classes of dances, the three subjects, the materials from the fourth quarters, the five notes, the six pitch pipes, the seven sounds, the eight winds, the nine songs; (by these nine components] harmony is derived.’ ‘Who would eat the soup if we used only water to bring flavor? Who would listen if we played music with only one tune?'”

De essentie is dat als je verschillende naties (volkeren) onder bestuur van één staat brengt, dat niet automatisch zal leiden tot iets goeds. Eenheid in Verscheidenheid is iets anders dan Harmonie in Verscheidenheid. Eenheid betekent “Je vecht niet met elkaar” en Harmonie betekent “Je werkt samen om gezamenlijk iets beters tot stand te brengen”. China heeft 56 officieel erkende etnische groepen met hun eigen talen. Eenheid in Verscheidenheid is passief. Je hoeft niets te doen als je elkaar met rust laat. Harmonie in Verscheidenheid is actief. Je moet iets doen om harmonie tot stand te brengen, bijvoorbeeld solidariteit tussen de groepen promoten en actief samenwerking tot stand brengen. Xi Jinping heeft het concept van de Chinese droom als bindmiddel gepresenteerd: “The over 1.3 billion and more Chinese people are endeavoring to realize the Chinese dream of great national renewal. The dream of the Chinese people is closely connected with the dreams of other peoples of the world. We cannot realize the Chinese dream without a peaceful international environment, a stable international order and the understanding, support and help from the rest of the world. The realization of the Chinese dream will bring more opportunities to other countries and contribute to global peace and development.” Solidariteit is niet beperkt tot China, maar strekt zich uit tot de rest van de wereld.

In Bolivia onder leiding van de Inheemse president Evo Morales is het concept van verscheidenheid opgenomen in de grondwet en in de officiële naam van de republiek: De Plurinationale Staat Bolivia. De preambule van de grondwet meldt: “In ancient times mountains arose, rivers moved, and lakes were formed. Our Amazonia, our swamps, our highlands, and our plains and valleys were covered with greenery and flowers. We populated this sacred Mother Earth with different faces, and since that time we have understood the plurality that exists in all things and in our diversity as human beings and cultures. Thus, our peoples were formed, and we never knew racism until we were subjected to it during the terrible times of colonialism.”

De verscheidenheid heeft dus niet alleen betrekking op volkeren, maar ook op de relatie tussen mens en natuur.

Artikel 9.1 koppelt de versterking van pluri-nationale identiteiten aan het proces van dekolonisatie. Eén doel van de staat is “To construct a just and harmonious society, built on decolonization, without discrimination or exploitation, with full social justice, in order to strengthen the Pluri-National identities.”

Een pluri-nationale staat is gekoppeld aan meervoudige identiteiten. Je kunt deel zijn van de staat Bolivia en tegelijkertijd deel van een specifieke natie. De kunst is om de harmonie te bewerkstelligen tussen de verschillende identiteiten.

Een DTM concept van de natie-staat is niet Eenheid in verscheidenheid, maar Harmonie in verscheidenheid. En harmonie vereist een actief beleid om mensen met en tot elkaar te brengen, solidariteit te versterken om in saamhorigheid een vreedzame en welvarende samenleving te bouwen. Suriname kan veel leren van dit concept.

Sandew Hira, 5-10-2018

Inleiding

In de serie “Marxisme en de dekoloniale beweging” zal ik Marxistische theorieën vanuit een dekoloniale bril bekijken. In deel 1 ga ik na een algemene inleiding in op de visies op ondernemerschap en zwarte Marxisten.

Marxisme als inspiratie voor anti-kolonialisme

De strijd tegen kolonialisme heeft in delen van de socialistische beweging belangrijke bondgenoten gevonden. De houding ten aanzien van het kolonialisme was een breekpunt tussen communisten en sociaal-democraten. Communisten zagen zichzelf als de ware erfgenamen van het gedachtegoed van Marx en Engels. Zij eisten een breuk met het kolonialisme als onderdeel van de strijd tegen het wereldwijde kapitalisme en steunden anti-koloniale bewegingen in de gekoloniseerde gebieden. Sociaal-democraten vochten niet voor een wereldwijde revolutie, maar verdedigden vooral de eigen landen die koloniën hadden en waar ze via het parlement regeermacht wilden verwerven. Voor veel anti-koloniale activisten vormde het Marxisme daarom een aantrekkelijke inspiratiebron. Dat was ook in Nederland zo.

De Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP), de voorganger van de PvdA, was tegen de onafhankelijkheid van Indonesië omdat de “Indonesische bevolking ‘physiek, verstandelijk en moreel’ nog niet voldoende ontwikkeld was voor onafhankelijkheid.”[1] De communisten daarentegen waren voor een onmiddellijke onafhankelijkheid, zowel van Indonesië als van Suriname.

Anton de Kom was de leidende anti-koloniale activist van Suriname in de jaren dertig. Hij pleitte voor onmiddellijke onafhankelijkheid van Suriname. Hij werd na de opstand van 1933 in Suriname, waarin hij een leidende rol speelde, verbannen naar Nederland. Hij werd veelvuldig gevraagd door communisten om te spreken op hun bijeenkomsten. Veel anti-koloniale activisten voelde zich aangetrokken tot het Marxisme vanwege dat sterke anti-kolonialisme, zoals Otto Huiswoud. Huiswoud heeft in de jaren zestig invloed gehad op jonge studenten en arbeiders die anti-imperialisme combineerden met Marxisme.

Zwarte Marxisten

Binnen het Marxisme was een stroming van zwarte activisten en denkers die het vraagstuk van ras en klasse aanpakten. Deze zwarte Marxisten hadden hun vertrekpunt in de basisbeginselen van het Marxisme:

• De filosofie van het dialectisch materialisme, die toegepast op de wereldgeschiedenis leidde naar de theorie van het historisch materialisme. Dialectiek is een filosofische methode die de motor voor ontwikkeling en verandering zien in tegengestelde krachten die met elkaar in conflict zijn. De tegenstellingen tussen onderdrukte en onderdrukkende klasse leiden tot verandering en vooruitgang. De theorie van het historisch materialisme verklaart sociale en culturele veranderingen (de bovenbouw van de samenleving) uit veranderingen in de economie, techniek en natuur (de onderbouw).
• De economische theorie van de meerwaarde. Marx definieert meerwaarde als de waarde van goederen en diensten die een arbeider produceert minus de kosten van haar levensonderhoud. De kapitalist eigent zich deze meerwaarde toe, omdat hij eigenaar is van de productiemiddelen waarmee de arbeiders de goederen en diensten produceert. Particulier eigendom van produktiemiddelen gekoppeld aan loonarbeid is daarom per definitie uitbuiting.
• De klassentheorie. De sociale verhoudingen in iedere samenleving is gebaseerd op het begrip klasse. De samenlevingen die zijn ontstaan in de afgelopen eeuwen, zijn klassensamenlevingen. De klasse van uitbuiters en de klasse van mensen die uitgebuit worden. Sociale strijd is klassenstrijd.
• De culturele theorie van basis- en bovenbouw en de plaats van de Europese Verlichting in de wereldcultuur. De cultuur van een samenleving wordt bepaald door de economische en technische basis. De Europese Verlichting was een hoogtepunt in de culturele ontwikkeling van de mensheid omdat het een scheiding bracht tussen wetenschap en geloof.
• De politieke theorie van de socialistische wereldrevolutie geleid door een communistische voorhoedepartij, die een einde moet maken aan het kapitalisme.

Dit is het kader waarbinnen veel zwarte Marxisten opereerden. Cedric Robinson heeft het werk van een aantal van hen beschreven in zijn boek Black Marxism – the making of the black radical tradition[2]. Sommigen, zoals W.E.B. Du Bois, C.L.R. James en Oliver Cox, hebben baanbrekend werk verricht op het gebied van de beschrijving en analyse van de ervaringen van zwarte mensen. Maar in essentie beschouwden ze racisme als een instrument van verdeel-en-heers van de heersende klasse.

Marcus Garvey

De grootste uitdager van de zwarte Marxisten was Marcus Garvey. Garvey zag particulier bezit van productiemiddelen niet als een instrument van uitbuiting, maar een instrument van bevrijding van de zwarte gemeenschap. Hij baseerde zich daarbij op de filosofie van Booker T. Washington, een belangrijke leider van Amerikaanse zwarten na de afschaffing van slavernij, die economische zelfstandigheid als een basis voor de algehele bevrijding van zwarte Amerikanen beschouwde.

Die filosofie zette Garvey om in daden. Hij bouwde de grootste zwarte organisatie op in de geschiedenis met meer dan een miljoen leden en een netwerk van bedrijven die zijn activisme ondersteunde. Garvey introduceerde het concept van mental slavery en decolonizing the mind. Zijn nadruk op geestelijke bevrijding werd echter niet gecombineerd met het uitdagen van de heersende politieke macht, zoals later zou gebeuren door Malcolm X.

Voor Marxisten is het idee van particulier eigendom van productiemiddelen als een instrument van bevrijding absoluut onacceptabel. Waar Garvey in navolging van Washington ondernemerschap zag als creativiteit, zelfstandigheid en trots, zagen de Marxisten op basis van de meeraarde theorie alleen maar uitbuiting.

C.L.R. James was heel hard over Garvey. Hij noemde hem “a reactionary”, een “born demagogue”, een “Adolph Hitler”, “Everything that Hitler was to do afterwards in the way of psychological appeal, Garvey was doing in 1921”.[3]

Miljoenen zwarten zagen dat anders. Garvey zag niet alleen een economische functie in arbeid (het produceren van goederen en diensten), maar ook een sociale, culturele en  mentale functie. Het verdienen van een eigen inkomen als zelfstandige ondernemer versterkt het zelfvertrouwen van mensen die eeuwenlang hebben moeten meemaken hoe hun zelfvertrouwen werd neergehaald. Zwarte bedrijven kunnen een sociale functie vervullen en de economische basis vormen voor een onafhankelijke sociale beweging van zwarte mensen. Daardoor krijgt ondernemerschap ook een politieke functie.

Dit zijn overwegingen die Marxisten niet kunnen accepteren, omdat hun theorie over de meerwaarde alleen maar één aspect zien van ondernemerschap, namelijk mogelijke uitbuiting. Daardoor hebben zij hun aantrekkingskracht verloren op zwarte activisten die de andere dimensies van ondernemerschap hebben ervaren.

[1] https://www.sp.nl/spanning/2010/spanning-november-2010-muiterij-op-zeven-provincien.

[2] Cedric Robinson: Black Marxism – the making of the black radical tradition. The University of North Carolina Press. 2000.

[3] Citaten uit: https://www.marxists.org/archive/james-clr/works/1940/06/garvey.html. Hij publiceerde het artikel onder zijn pseudoniem J.R. Johnson: Marcus Garvey. (1940).

 

Sandew Hira 7-9-2018

“We zien geen kleur. We zijn kleurenblind.” Dit argument wordt in de discussie over racisme door vooral witte mensen opgevoerd als een teken van progressiviteit, als een blijk dat ze niet racistisch zijn.

Laten we dit argument vanuit een DTM-perspectief analyseren (DTM=Decolonizing The Mind).

In de DTM theorie over kennis is gezond verstand een bron van kennis, die in de Westerse wetenschap wordt genegeerd. Als we gezond verstand toepassen op het argument dan vraag je af: blindheid is toch een handicap in plaats van een deugd?

Maar het argument wordt gebruikt in de zin van “wij witte mensen discrimineren niet, want kleur speelt geen rol in onze besluitvorming.” Mooi, als je zo expliciet bent en dan moet het geen probleem zijn om je argument te toetsen aan de praktijk. Neem de arbeidersmarkt.

Als een HR-manager in een onderneming zegt: “Kleur speelt geen rol bij het aannemen van personeel”, dan moet het geen probleem zijn om die stelling te toetsen en de vraag te stellen: hoeveel mensen van kleur werken in je onderneming? Stel dat het antwoord is: wat kunnen we niet zeggen, omdat de geen registratie op etniciteit hebben. Dan is de wedervraag natuurlijk: hoe weet je dan dat kleur geen rol speelt in het wervingsbeleid? Je kunt dan niet zeggen: “Kleur speelt geen rol bij het aannemen van personeel”. Je zou moeten zeggen: “Ik weet niet of kleur geen rol speelt bij het aannemen van personeel, want ik heb geen mogelijkheid om dat te controleren.”

Dat is een correctere uitspraak. Het betekent dat kleurenblindheid leidt tot een situatie waarbij je niet weet of er gediscrimineerd wordt bij de werving en selectie. Is dat geen reden om ongerust te zijn als je tegen racisme bent in je onderneming?

De beleidsimplicatie van het argument van kleurenblindheid is dus dat je je afsluit voor informatievoorziening over wat er werkelijk gebeurt in je onderneming.

Voor mensen van kleur het simpel: als je wilt vaststellen hoeveel mensen er in een onderneming werken, begin je gewoon waar je zelf werkt en doe je ogen open. Je kijkt rond, telt hoeveel mensen er op een afdeling werken en hoeveel mensen van kleur er werkzaam zijn. Dan kun je zonder enquêtes en administratie maar met gezond verstand en stellen vaststellen of er sprake is van statistische discriminatie, dus of de afdeling een afspiegeling is van de samenleving.

Je moet dus juist niet blind zijn, maar je ogen open doen.

Als er dan sprake is van statistische discriminatie, kun je de werkelijke vragen op tafel leggen: hoe komt het, hoe werken de instituties voor werving en selectie, hoe zit het met instroming, uitstroming en doorstroming. Door niet meer blind te zijn (kleurenblind in dit geval), kunnen je ogen de deur open naar je verstand als je werkelijk tegen racisme bent.

 

Sandew Hira
3-8-2018

Donald Trump is ongetwijfeld de meest racistische president van Amerika van de afgelopen decennia. Zijn uitspraken en beleid hebben fascistische trekken. Het immigratiebeleid t.a.v. Latino’s en moslims zijn uitgesproken racistisch en islamofobisch. De verplaatsing van de Amerikaanse ambassade van Tel Aviv naar Jerusalem, het vuren van een raket op Syrië n.a.v. een zogenaamde gifgas aanval, de continue dreiging met oorlog tegen alles en iedereen. Dit alles lijkt het beeld te bevestigen van een man die de Derde Wereldoorlog kan inleiden. Tegelijkertijd zien we verwoede pogingen van Trump om vrede te sluiten met Noord Korea en de verstandhouding met Rusland te verbeteren. In Amerika is met name vanuit de Democraten een enorme campagne om dat tegen te gaan. Om deze ontwikkeling te begrijpen moeten we de val van het Amerikaans imperialisme analyseren.

Het Westers kolonialisme is gestart in 1492 met de Spaanse bezetting van Inheems land in Amerika. Verschillende andere Westerse landen hebben de rol van de grootste kolonisator overgenomen: Portugal, Nederland, Frankrijk en Engeland zijn de belangrijkste spelers geweest. Ooit waren Spanje en Portugal het centrum van de wereld. Nu is Amerika het centrum van de wereld. We kunnen ons bijna niet voorstellen dat over 50 jaar Amerika dezelfde status kan hebben als Spanje of Portugal nu. Het Spaans imperium heeft ruim 200 jaar geduurd.

Het Amerikaans imperium dreigt nu in amper 100 jaar haar rol te verliezen als de leider van de oude koloniale machten. Er zijn nu nieuwe spelers op het wereldtoneel die haar macht uitdagen: Rusland en China. Iran, die geen aspiraties heeft om tot een wereldmacht uit te groeien, durft de Amerikaanse macht in de regio wel uit te dagen.

Voor het Amerikaans establishment is de grote vraag hoe om te gaan met de neergang van hun imperium. Er zijn grofweg twee stromingen.

Een stroming die gelooft dat Amerika nog steeds supermachtig is om haar wil op te leggen aan de wereld en dat wil doen met een combinatie van economisch, politieke en militaire middelen. Die stroming is zowel onder Democraten als Republikeinen goed vertegenwoordigd. Hillary Clinton is bij uitstek de vertegenwoordiger van deze stroming. Haar uitspraak over de moord op Ghadaffi in Lybia (“We came, we saw, he died)” is typisch voor de arrogantie van het oude imperium.

Een stroming die meent dat Amerika haar macht in de wereld heeft verloren vanwege kostbare oorlogen en het verwaarlozen van de binnenlandse kracht van het imperium. Deze stroming wil af van dure oorlogen en zich concentreren op de economische opbouw van Amerika. Trump vertegenwoordigt die stroming met zijn slogan “Make America great again” en “America first”. Maar ook een groot gedeelte van de Amerikaanse bevolking is moet geworden van de dure oorlogen en de slechte economische situatie. Die kozen daarom voor Trump.

De Trump stroming heeft een heldere lijn m.b.t. oorlog:

1. Voorkom een oorlog met de grote machten China en Rusland.
2. Sluit vrede met Noord Korea zodat dat het Amerikaans leger zich kan terugtrekken uit Korea. De Chinese claims op enkele eilanden in de Zuid-Chinese zee met een dimensie van een mogelijk militaire conflict tussen China en Amerika en de dreiging van een nucleaire oorlog met Noord-Korea waren steeds de rechtvaardiging geweest om de Amerikaanse troepen in Zuid-Korea en Japan te houden.
3. Verbeter de verstandhouding met Rusland zodanig dat Rusland een bondgenoot in plaats van een vijand is.
4. Iedereen die profiteert van de Amerikaanse militaire macht moet ervoor betalen in plaats dat Amerika betaalt om haar militaire macht te behouden. De NATO moet betalen. Saoedie Arabië moet betalen. Japan moet betalen. Als dat leidt tot een vermindering van de steun van de bevolking in die landen voor Amerika, dan moet dat maar zo zijn.
5. Concentreer je op een mogelijke oorlog met Iran. Het Midden-Oosten is de regio waar de Amerikaanse macht in militair opzicht de grootste problemen heeft. Amerika heeft in Syrië samen met Israël ISIS en soortgelijke groepen gesteund. Assad is met steun van Iran, Rusland en Hezbollah erin geslaagd om de oorlog te winnen. Dat is een enorme klap voor Amerika en Israël. Als Rusland een bondgenoot wordt, dan is het mogelijk om de focus te verleggen naar Iran: het steunen van de oppositie tegen het regime en het voorbereiden van een oorlog tegen Iran. Als Iran verslagen wordt, dan wordt de belangrijkste steunpilaar voor het Palestijnse volk verslagen.

 

Een oorlog tegen Iran is geen eenvoudige zaak. Iran is geen Irak. Saddam Hoessein had niet de steun van zijn volk. Ondanks de verschillen in beleid tussen verschillende politieke partijen in Iran is het overgrote deel van het Iraanse volk verenigd tegen Amerika en Israël. De militaire macht en kracht van Iran is vele malen groter dan die van Irak. Een oorlog tegen Iran zou Hezbollah in Libanon onmiddellijk mobiliseren voor een oorlog tegen Israël. Als die oorlog lang duurt, dan zullen de volkeren van de pro-Amerikaanse regimes mogelijk in opstand komen.

Kortom, de enige oorlog die Amerika nog zou willen – een oorlog tegen Iran – is geen eenvoudige optie.

Het is heel goed mogelijk dat Trump blijft zitten met een beleid dat zich uitsluitend richt op economisch herstel en de buitenlandse oorlogen links laat liggen. Met andere woorden: de acceptatie van de militaire neergang van het Amerikaans imperialisme en de hoop dat de economische strijd tegen de nieuwe economische machten (China, Rusland, India etc.) gewonnen kan worden.

Sandew Hira 10 juli 2018

 

Inleiding

Wereldwijd is er een enorme opgang van de dekoloniale beweging. Dit artikel bespreekt enkele hoofdlijnen en plaatst de ontwikkelingen in Nederland in een internationaal kader.

Europese kolonisatie en de Verlichting

Om de dekoloniale beweging goed te begrijpen is het van belang om de relatie met Liberalisme en Marxisme te begrijpen. Deze zijn de twee belangrijkste ideologische stromingen uit de Europese Verlichting die een stempel hebben gedrukt op het denken over vooruitgang van de mensheid.

Europese kolonisatie begon met het einde van het Moslimrijk in Zuid Spanje met de val van Granada op 2 januari 1492. Columbus die de koning(in) van Spanje al langer lastig viel met zijn plannen voor een nieuwe zeeroute naar India, vond daarna pas gehoor voor zijn ideeën. Hij vertrok op 3 augustus en zette voet aan land op 12 oktober 1492. Daarmee opende hij de deur naar de kolonisatie van de wereld door Westerse mogendheden.

Anderhalve eeuw lang werd de kolonisatie gerechtvaardigd met de Christelijke theologie. Bernal Díaz del Castillo (1492–1584), één van de militairen die deelname aan de bezettingsoorlogen tegen de volkeren van de Americas gaf dat treffend weer: “We came here to serve God and the king, and also to get rich“.[1]

Rond het midden van de zeventiende eeuw begon in Europa een nieuwe ideologische stroming die zich afzette tegen de Christelijke theologie en de basis zou leggen voor de Europese wetenschap: De Verlichting. De belangrijkste stroming in de Verlichting was het liberalisme met de volgende basisprincipes:

• Een economische theorie die gebaseerd is op het promoten van het privé-eigendom van productiemiddelen en een vrije markteconomie. Dat zorgt voor optimale welvaart.
• Een sociale theorie die de relatie tussen individu en samenleving zodanig positioneert dat de individuele vrijheid boven sociale samenhang staat.
• Een politieke theorie die gebaseerd is op de neutraliteit van de staat, de scheiding der machten (wetgevende, uitvoerende en de rechtssprekende macht) en de parlementaire democratie.
• Een culturele theorie gebaseerd op rationalisme en de superioriteit van de Westerse cultuur boven niet-Westerse culturen.
• Een visie op wereldgeschiedenis waarbij het Westers liberalisme wordt gezien als het eindpunt van de geschiedenis. De Duitse filosoof George Hegel (1770-1831) schreef: “World history [moves] from east to west, from southeast to northwest, from rising to setting. World history has arisen in the southeast, and it has subsided into itself to the northwest.“ Naar aanleiding van het einde van de Koude Oorlog stelde de Japans-Amerikaanse neoconservatief Francis Fukuyama: “What we may be witnessing is not just the end of the Cold War, or the passing of a particular period of post-war history, but the end of history as such: that is, the end point of mankind’s ideological evolution and the universalization of Western liberal democracy as the final form of human government.”

 

Rond het midden van de negentiende eeuw ontstaat binnen de Europese Verlichting een nieuwe ideologische stroming als oppositie tegen het Liberalisme – het Marxisme – met de volgende basisbeginselen:

• Een economische theorie die stelt dat privé-eigendom van produktiemiddelen in combinatie met een vrije markt en loonarbeid de basis vormen van het systeem van kapitalisme en per definitie uitbuiting is. Het systeem wordt gekenmerkt door periodieke economische crisissen.
• Een sociale theorie die gebaseerd is op een klasseanalyse van sociale verhoudingen. Iedere klassensamenleving bestaat uit een klasse van onderdrukkers en onderdrukten. De strijd tussen die klassen bepaalt de ontwikkeling van de samenleving.
• Een politieke theorie die de staat ziet als instrument van de heersende klasse en de scheiding der machten als onderdeel daarvan. De politieke theorie voorziet in een socialistische revolutie die voortvloeit als een wetmatigheid van de ontwikkeling van het kapitalisme.
• Een culturele theorie die gebaseerd is op “het wetenschappelijk socialisme” en rationalisme. Godsdienst zal vroeg of laat vervangen worden door wetenschap. Feminisme met het concept van patriarchaat is een uitvloeisel van de Marxistische analyse van het gezin.
• Een visie op de wereldgeschiedenis waarbij een socialistische wereldrevolutie het kapitalisme omver zal werpen, een planeconomie zal vestigen en een klasseloze wereldsamenleving zal inluiden.

De Europese Verlichting in de koloniën

Beide stromingen uit de Europese Verlichting hadden aanhangers in de koloniën. Het Liberalisme was de ideologie van het kolonialisme. Het vrijheidsdenken was echter gereserveerd voor de kolonisator, niet voor de gekoloniseerde. De collaborateurs van de kolonisator hingen de theorie aan van het Liberalisme. Aangezien het Marxisme de tegenpool was van het Liberalisme is het niet verwonderlijk dat in de koloniën de anti-koloniale beweging snel onder de invloed kwam van het Marxisme, vooral na de succesvolle socialistische revolutie in Rusland in 1917. De leider van de Russische Revolutie, V.I. Lenin, had de voorwaarden geformuleerd voor succes in de strijd tegen kapitalisme: een revolutionaire voorhoedepartij en een alliantie van arbeiders en boeren in samenlevingen waar de arbeidsklasse een minderheid vormde. Het model van de Russische revolutie werd overgenomen door veel bevrijdingsbewegingen in de gekoloniseerde wereld en leidde ook tot een succesvolle bevrijding in veel landen.

Tot 1989 was de wereld verdeeld in een socialistisch en een kapitalistisch blok. In 1989 viel het socialistisch blok uit elkaar. Landen met een planeconomie gingen over naar een kapitalistische markteconomie: Cambodja, Hongarije, Polen, Roemenië, Benin, Tsjecho-Slowakije, Zuid Jemen, Oost Duitsland, Mozambique, Bulgarije, Somalië, Ethiopië, Sovjet Unie, Mongolië, Congo-Brazzaville, Albanië, Joegoslavië, Afghanistan en Angola. China, Vietnam en Cuba gingen over tot een combinatie van plan- en markteconomie.

Het Marxisme verloor haar aantrekkingskracht als een bevrijdingstheorie. Veel activisten zochten een nieuwe theorie van bevrijding. Anders dan het Liberalisme en het Marxisme is er niet één duidelijk aanwijsbare bron voor dit alternatief, dat zo langzamerhand bekend staat als “dekoloniale theorie”. Er is een breed scala aan bronnen.

De dekoloniale beweging

In de academische wereld zijn er theorieën onder noemers als “postkolonialisme, oriëntalisme, subaltern studies”. Buiten de academische wereld is er een grotere verscheidenheid.

In Afrika en de Afrikaanse diaspora zijn er verschillende stromingen met een dekoloniale ideeën. De eerste stroming wordt gevormd door zwarte Marxisten die een combinatie van klasse-analyse met ras proberen te maken. Ze analyseren de koloniale ervaring met racisme – dat afwezig is in de klassieke Marxistische analyse – en combineren dat met de klasse-analyse. W.E.B. du Bois, C.L.R. James en Walter Rodney zijn hiervan de meest aansprekende voorbeelden. De Black Panther Party paste de Leninistische theorie van de voorhoedepartij op de zwarte gemeenschap vanuit een combinatie van ras en klasse. Zwarte feministen als Angela Davis (een Marxist en latere voorzitter van de Amerikaanse Communistische Partij) maakte een verbinding tussen klasse, ras en gender via het concept van interlocking – het in elkaar grijpen van verschillende vormen van onderdrukking van sociale groepen. Later zou Kimberle Crenshaw dit concept in een liberaal jasje gieten met de term “intersectionaliteit”: een individu dat verschillende vormen van onderdrukking ervaart op een kruispunt van ras, klasse en gender.

Een tweede stroming richt zich op de beeldvorming van Afrika en de zwarte mens als minderwaardig. Ze verrichten onderzoek naar de geschiedenis van zwarte beschavingen van Afrika en corrigeren het westerse beeld van de minderwaarheid van Afrika en de Afrikanen in relatie tot de superioriteit van de witte Westerse beschaving. Deze stroming was vertegenwoordigd in de sociale beweging van de Universal Negro Improvement Association (UNIA) onder leiding van Marcus Garvey in de jaren twintig van de 20ste eeuw en de culturele beweging van zwarte kunstenaars in de Harlem Renaissance. In Europa ontwikkelde zich in de jaren dertig een beweging van zwarte intellectuelen uit de Franse koloniën die voor studie in Europa waren en zich organiseerde in de Negritude beweging met leiders als Aimé Césaire, Leon Damas en Léopold Senghor. In de jaren vijftig en zestig deed Cheik Ante Diop van Senegal baanbrekend onderzoek naar de vergelijking van de Afrikaanse en Europese beschavingen en de betekenis van de Afrikaanse beschaving voor de mensheid.

Een derde stroming ging in op de kolonisatie van de geest. Garvey introduceerde het begrip “mental slavery” en Fanon werkte dat uit in Zwarte Huid, Blanke maskers. In Afrika schreef Ngugi wa Thiong’o over hoe taal werd gebruikt als een instrument in de kolonisatie van de geest. In Zuid-Afrika zou Steve Biko als exponent van de Black Consciousness Movement dit idee in de praktijk uitwerken.

Een vierde stroming richtte zich op de politieke onafhankelijkheid. Kwame Nkrumah analyseerde de relatie tussen economie en politiek en introduceerde het begrip neokolonialisme: “The essence of neocolonialism is that the State which is subject to it is, in theory, independent, and has all the outward trappings of international sovereignty. In reality its economic system and thus its political policy is directed from the outside.”

Een vijfde stroming is geworteld in de islamitische bevrijdingstheologie. Afrika is het continent met verhoudingsgewijs de meeste moslims in de wereld. Azië telt 32% moslims (Pakistan, India en Indonesië hebben de meeste), maar Afrika telt 53%. De landen met meer dan 60% moslims zitten niet alleen in Noord-Afrika (Egypte of Marokko) maar ook in landen als Somalia in Oost Afrika of Nigeria in West-Afrika. In Amerika is er een zwarte maar wel invloedrijke stroming van Black Muslims. De overstap van Malcolm X van de ideologie van de Nation of Islam naar de Sunni versie van de islam in de wereld heeft Moslim theologen geïnspireerd om hem als deel van de zwarte islamitische bevrijdingstheologie te beschouwen. In Afrika bestond al langer een stroming van zwarte en witte Christelijke bevrijdingstheologen maar de laatste decennia kwamen er Moslim denkers zoals Farid Esack van Zuid-Afrika bij die nadrukkelijker praten over Islamitische bevrijdingtheologie in een dekoloniaal kader.

Een zesde stroming is de laatste jaren in opmars met mensen als Sabelo Ndlovu van Zimbabwe die dekoloniale Latijns-Amerikaanse theorieën toepast in intellectuele discussies in Afrika. Die stroming heeft sociale bewegingen als de Rhodes Must Fall beweging beïnvloed.

In Latijn Amerika hadden al sinds de jaren zestig Marxistische economen veel studies gepubliceerd over de economische relaties tussen het centrum (het westen) en de periferie (de vroegere koloniën) met als centrale stelling dat als de band tussen centrum en periferie verzwakte (bijvoorbeeld door oorlog) de periferie zich beter kon ontwikkelen. De Peruviaanse socioloog Anibal Quijano en de Argentijnse filosoof Enrique Dussel wezen op de culturele dimensie van het kolonialisme. Kolonialisme is niet alleen een economisch systeem maar een ook een sociaal en cultureel systeem dat kennis produceert over superioriteit en inferioriteit. Die stroming heeft haar invloed uitgebreide naar sociale bewegingen in Latijns-Amerika (Peru, Bolivia, Equador, Venezuela) waar discussies plaatsvinden over dekolonisatie van de universiteit en de waarde van inheemse kennissystemen. Er zijn zelfs universiteiten opgezet gebaseerd op deze kennis. In Mexico zijn vroegere Marxisten-Leninisten getrokken naar de deelstaat Chiapas om de Maya’s te organiseren tegen het kapitalisme en veranderden in eigen filosofie onder invloed van de Maya’s die ze dan het Zapatismo hebben genoemd.

De Latijns-Amerikanen hebben invloed gehad op veel denkers op Amerikaanse universiteiten met een Latijns-Amerikaanse achtergrond. Er is een groeiende groep van Chicano’s op de Amerikaanse universiteiten en in sociale bewegingen die deze theorieën gebruiken.

In Maleisië organiseert het Multiversity Network sinds 2002 om de twee jaar internationale conferenties in denkers uit Afrika en Azië bij elkaar te brengen om ideeën te ontwikkelingen om het onderwijssysteem te dekoloniseren. Eén van de leidende figuren is C.K. Raju die veel werkt verricht op het gebied van de dekolonisatie van wiskunde.

In het Midden-Oosten is er sinds de tweede helft van de negentiende eeuw onder moslim denkers een pan-Islamitische stroming ontstaan die ideeën formuleerde tegen koloniale bezetting en het kolonialisme vanuit een Islamitisch perspectief. Jamal al-Din al-Afghani (1838-1897) is daar een belangrijke exponent. Zijn debat met de Franse racistische filosoof Ernest Renan in 1883-1884 over de vraag of Islam wetenschappelijke kennis kan produceren is daarin een belangrijke mijlpaal. Die anti-koloniale traditie heeft zich voortgezet naar Iran en Irak waar denkers als Muhammad Baqir as-Sadr (1935-1980) uit Iraq de discussie aangingen met denkers uit de Europese Verlichting zoals Adam Smith en Karl Marx over economie en filosofie en hun basisbeginselen vanuit een islamitische traditie bekritseerden. In Iran ontwikkelde Ali Shariati (1933-1977) anti-koloniale idee:en die teruggrijpen naar de werken van Frantz Fanon waarvan hij delen in het Perzisch vertaalde. Shariati wordt met Khomeiny de ideoloog van de Iraanse revolutie genoemd.

Meer recentelijk zijn er denkers als de Palestijn Hatem Bazian – een van de grondleggers van Zaytuna College een islamitisch instituut voor het hoger onderwijs in Amerika – die nadrukkelijker een dekoloniale theorie verbinden met Islamitische bevrijdingstheologie.

Ramon Grosfoguel van de University of California Berkeley organiseert al tien jaar in Spanje Barcelona Summer Schools over dekoloniale theorieën. Hij is ook de grondlegger van het Dekoloniaal International Network die in Europa activisten en academici met elkaar verbindt.

De situatie in Nederland

Hoewel in Nederland verschillende groepen “dekolonisatie” hoog in het vaandel voeren, is er geen verband tussen de internationale theoretische en praktische discussies over wat het begrip inhoudt. Vaak is de discussie  beperkt tot het gevoel dat er iets gedaan moet worden met de erfenis van het kolonialisme, maar dat gevoel wordt niet verbonden met een verdieping door kennis te nemen van theorieën buiten Nederland en de vertaling daarvan in sociale bewegingen.

Dat is niet verwonderlijk. Nederland heeft net als veel Europese landen een sterke traditie vanuit de socialistische en liberale bewegingen. Veel sociale bewegingen van mensen van kleur worden beïnvloed door deze bewegingen. Op politiek niveau is DENK de enige politieke partij die probeert een verband te leggen met dekoloniaal denken. Je zou verwachten dat Bij1 vanuit haar oorspronkelijke basis in de Afro-gemeenschap de dekoloniale theorie als basis zou trachten te vinden voor haar politiek, maar deze partij is in de praktijk meer gefocust op vraagstukken van LGTB.

Het is belangrijk om het theoretisch isolement van activisten van kleur te doorbreken door de internationale discussies over dekolonisatie naar Nederland te brengen en onderdeel te laten zijn van debat en discussie.

[1] Alle verwijzingen komen uit S. Hira: Decolonizing The Mind (DTM). Imagining a New World Civilization: an introduction to decolonial theory and practice. Amrit Publishers. The Hague, December 2018.

Van 4-6 mei vond in Parijs de eerste internationale conferentie Bandung of the North plaats. De conferentie werd ondersteund door de Decolonial International Network en had onder meer als keynote speaker Angela Davis. De conferentie werd geopend en gesloten door Sandew Hira, coördinator van DIN.

In zijn slotwoord gaf Hira aan dat DIN niet gezien moet worden als een vergelijkbare internationale zoals in de socialistische beweging, maar als een infrastructuur om sociale bewegingen die werken vanuit een dekoloniale optiek met elkaar te verbinden.

In het weekend daarom vond de jaarlijke DIN-vergadering plaats in Amsterdam. Daarin werd besloten tot een herstructurering van het netwerk van een losse verzamelen van organisaties en individuen naar een meer gestructureerde samenwerking met decoloniale activisten.